Άγνωστος Στρατιώτης: Η ιστορία και το νόημα του πολυσυζητημένου μνημείου

Ο Άγνωστος Στρατιώτης αποτελεί ένα από τα πλέον εμβληματικά μνημεία της Ελλάδας, τόπος μνήμης και δημόσιας συζήτησης για τη θυσία, την ταυτότητα και τη σχέση ανάμεσα στο παρελθόν και το παρόν. Το μνημείο συμβολίζει τους αγνοούμενους νεκρούς ή όσους θυσιάστηκαν σε πολεμικές επιχειρήσεις χωρίς ταυτοποίηση των σωμάτων τους.

Κατασκευάστηκε τη δεκαετία του 1930 και πρόκειται για ένα κενοτάφιο προς τιμή των πεσόντων στους πολέμους. Το πρώτο μνημείο στον Άγνωστο Στρατιώτη του αγώνα του 1821 στήθηκε στις 16 Ιανουαρίου 1858, με απόφαση του δήμου Ερμούπολης Σύρου.

Η απόφαση για την ανέγερση ενός μνημείου στον Άγνωστο Στρατιώτη ελήφθη από τη δικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου. Με απόφαση του ίδιου, ως υπουργού Στρατιωτικών, στις 3 Μαρτίου 1926 προκηρύχθηκε καλλιτεχνικός διαγωνισμός στην εφημερίδα Εσπέρα «διά την υποβολήν μελέτης ανεγέρσεως τάφου Αγνώστου Στρατιώτου εις την έμπροσθεν των Παλαιών Ανακτόρων Πλατείαν, κατάλληλος προς τούτο διαρρυθμιζομένην». Στις 9 Οκτωβρίου 1926 το «Υπουργείο Στρατιωτικών» ενέκρινε και βράβευσε κατά πλειοψηφία τη μελέτη του αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Λαζαρίδη.

Από που προέρχεται η έννοια

Η έννοια του Άγνωστου Στρατιώτη προέρχεται από μια διεθνή και ευρωπαϊκή παράδοση που έφτασε στην Ελλάδα σε διαφορετικές χρονικές φάσεις. Στην Ελλάδα, ο θεσμός απέκτησε τη δική του συγκεκριμένη μορφή μέσα από το σύμπλεγμα τελετών, μνημείων και δημόσιων πρακτικών που συνδέονται με τους μεγάλους πολέμους του 20ού αιώνα και τη διαμόρφωση της κοινής μνήμης. Το μνημείο που γνωρίζουμε σήμερα ως Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη βρίσκεται μπροστά από τη Βουλή των Ελλήνων και «κοιτάζει» την πλατεία Συντάγματος.

Η θέση του Μνημείου είχε υποδειχθεί από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Λαζαρίδη στη θέση των Παλαιών Ανακτόρων (σημερινή Βουλή των Ελλήνων) και με πρόταση του Πάγκαλου, ο οποίος επιθυμούσε στο κτίριο των Παλαιών Ανακτόρων να στεγαστεί το Υπουργείο Στρατιωτικών. Όμως, μετά από έντονες αντιδράσεις και συνεχείς συνεδριάσεις, το 1929 στην Ζ΄ συνεδρίαση της Βουλής ο Ελευθέριος Βενιζέλος, τότε πρωθυπουργός, παραμερίζοντας τη διαφωνία του με τον Θεόδωρο Πάγκαλο, αποφάσισε ότι η καλύτερη θέση ήταν η αρχική στην Πλατεία Ανακτόρων (Συντάγματος), θεωρώντας ότι το μνημείο πρέπει να είναι στο κέντρο της πόλης, όπως το αντίστοιχο της Γαλλίας.

Η απόφαση για την ανέγερση ενός μνημείου στον Άγνωστο Στρατιώτη ελήφθη από τη δικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου. Με απόφαση του ίδιου, ως υπουργού Στρατιωτικών, στις 3 Μαρτίου 1926 προκηρύχθηκε καλλιτεχνικός διαγωνισμός στην εφημερίδα Εσπέρα «διά την υποβολήν μελέτης ανεγέρσεως τάφου Αγνώστου Στρατιώτου εις την έμπροσθεν των Παλαιών Ανακτόρων Πλατείαν, κατάλληλος προς τούτο διαρρυθμιζομένην». Στις 9 Οκτωβρίου 1926 το «Υπουργείο Στρατιωτικών» ενέκρινε και βράβευσε κατά πλειοψηφία τη μελέτη του αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Λαζαρίδη.

Από που προέρχεται η έννοια
Η έννοια του Άγνωστου Στρατιώτη προέρχεται από μια διεθνή και ευρωπαϊκή παράδοση που έφτασε στην Ελλάδα σε διαφορετικές χρονικές φάσεις. Στην Ελλάδα, ο θεσμός απέκτησε τη δική του συγκεκριμένη μορφή μέσα από το σύμπλεγμα τελετών, μνημείων και δημόσιων πρακτικών που συνδέονται με τους μεγάλους πολέμους του 20ού αιώνα και τη διαμόρφωση της κοινής μνήμης. Το μνημείο που γνωρίζουμε σήμερα ως Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη βρίσκεται μπροστά από τη Βουλή των Ελλήνων και «κοιτάζει» την πλατεία Συντάγματος.

Η θέση του Μνημείου είχε υποδειχθεί από τον ίδιο τον αρχιτέκτονα Εμμανουήλ Λαζαρίδη στη θέση των Παλαιών Ανακτόρων (σημερινή Βουλή των Ελλήνων) και με πρόταση του Πάγκαλου, ο οποίος επιθυμούσε στο κτίριο των Παλαιών Ανακτόρων να στεγαστεί το Υπουργείο Στρατιωτικών. Όμως, μετά από έντονες αντιδράσεις και συνεχείς συνεδριάσεις, το 1929 στην Ζ΄ συνεδρίαση της Βουλής ο Ελευθέριος Βενιζέλος, τότε πρωθυπουργός, παραμερίζοντας τη διαφωνία του με τον Θεόδωρο Πάγκαλο, αποφάσισε ότι η καλύτερη θέση ήταν η αρχική στην Πλατεία Ανακτόρων (Συντάγματος), θεωρώντας ότι το μνημείο πρέπει να είναι στο κέντρο της πόλης, όπως το αντίστοιχο της Γαλλίας.

Τον τοίχο περιβάλλουν εκατέρωθεν πελεκημένοι πωρόλιθοι όπου είναι χαραγμένα, κατά ενότητες, τα ονόματα τόπων που έδωσε πολύνεκρες μάχες ο ελληνικός στρατός στη νεότερη ιστορία. Στα αριστερά της σύνθεσης περιλαμβάνονται οι μάχες του Α΄ Βαλκανικού Πολέμου. Στο κέντρο του μνημείου, στους πωρόλιθους που υπάρχουν στις κλίμακες, περιλαμβάνονται μάχες του Β΄ Βαλκανικού Πολέμου και της Μικρασιατικής Εκστρατείας. Στα δεξιά της σύνθεσης συγκρούσεις του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου και επιχειρήσεις του Ελληνικού Στρατού στη Ρωσία. Μετά την απελευθέρωση το 1944 πάνω στο κενοτάφιο προστέθηκαν τα πεδία των μαχών του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου και αργότερα οι επιχειρήσεις στην Κορέα. Το 1994 με απόφαση της Βουλής των Ελλήνων προστέθηκε και το όνομα «Κύπρος».

Το 2015, μετά από εισήγηση του Γενικού Επιτελείου Ναυτικού και σχετική απόφαση του Συμβουλίου Αρχηγών Γενικών Επιτελείων και του Υπουργείου Πολιτισμού, Παιδείας και Θρησκευμάτων, στο Μνημείο προστέθηκαν οι λέξεις «Αιγαίο», «Ιόνιο», «Μεσόγειος» και «Ατλαντικός» σε ένδειξη ευγνωμοσύνης προς τον άγνωστο Έλληνα ναύτη που έπεσε εν καιρώ πολέμου. Οι λέξεις «Αιγαίο», «Ιόνιο» και «Μεσόγειος» αποτελούν πεδία μεγάλων ναυμαχιών και σημαντικών ναυτικών επιχειρήσεων κατά τη διάρκεια των εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων των Ελλήνων, ενώ η λέξη «Ατλαντικός» προστέθηκε σε ένδειξη αναγνώρισης των θυσιών των πληρωμάτων του Εμπορικού Ναυτικού στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην προσπάθεια ανεφοδιασμού της Ευρώπης από την Αμερική.

Τα υπόλοιπα καλλιτεχνικά στοιχεία του μνημείου συμπλήρωσε ο καθηγητής γλυπτικής Κωνσταντίνος Δημητριάδης. Με τη δημιουργία του γλυπτού διαμορφώθηκε και όλος ο χώρος της πλατείας μπροστά από τη Βουλή, δίνοντας έτσι στο έργο μνημειακό χαρακτήρα σε όλο τον χώρο της πλατείας που κατασκευάστηκε. Το έργο παρουσίασε, ωστόσο, πολλές καθυστερήσεις λόγω των χωματουργικών εργασιών και εξαιτίας της υψομετρικής διαφοράς αλλά και λόγω της δυσκολίας της επεξεργασίας του πωρόλιθου. Ειδικοί τεχνίτες ήρθαν από τη Γαλλία το οποίο και ανέβασε το κόστος της κατασκευής δημιουργώντας πολλά αρνητικά σχόλια.

Συμβολικός κρίκος γεγονότων παρελθόντος και μέλλοντος

Η προέλευση της έννοιας του Άγνωστου Στρατιώτη συνδέεται με το ευρύτερο ευρωπαϊκό πλαίσιο όπου τα περισσότερα κράτη υιοθέτησαν αντίστοιχες μορφές μνημονεύσεων για να τιμήσουν τους νεκρούς, αγνώστους ή αγνοούμενους. Στην Ελλάδα, ο αγώνας για την ταυτοποίηση των σωμάτων, η αναζήτηση μαρτυριών και η διαχείριση ιστορικών αρχείων έχουν συνδεθεί με τη διαχρονική ανάγκη για δημόσια διδαχή σχετικά με τον πόλεμο, τη θυσία και το κράτος δικαίου. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο Άγνωστος Στρατιώτης αποτελεί έναν συμβολικό κρίκο που συνδέει τα γεγονότα του παρελθόντος με τη συλλογική μνήμη του παρόντος.

Τα αποκαλυπτήρια του μνημείου έγιναν στις 25 Μαρτίου 1932 από τον αντιπρόεδρο της κυβέρνησης, Ανδρέα Μιχαλακόπουλο με μεγάλη επισημότητα και συμμετοχή πολλών ξένων αντιπροσωπειών. Στη συνέχεια ακολούθησε παρέλαση της φρουράς του μνημείου. Τότε μεταφέρθηκε και φως από το μοναστήρι της Αγίας Λαύρας για την αφή της ακοίμητης καντήλας που βρίσκεται στο μέσο του κενοταφίου.

Την τιμητική φύλαξη του μνημείου ανέλαβε ειδικός στρατιωτικός λόχος της Φρουράς του Προέδρου της Δημοκρατίας, ο οποίος και μετονομάστηκε σε Φρουρά του μνημείου του Άγνωστου Στρατιώτη. Το 1935 με την επάνοδο του Γεωργίου Β΄ ο λόχος ονομάστηκε σε Βασιλική Φρουρά, ενώ από το 1973 ονομάστηκε επίσημα Προεδρική Φρουρά και έχει την ευθύνη της εικοσιτετράωρης τιμητικής φύλαξης του Μνημείου.