Κίνα: Δυναμική επιστροφή του σχεδίου «Μια Ζώνη, Ένας Δρόμος»

Σε μια σύσκεψη των ανώτατων στελεχών του Κομμουνιστικού Κόμματος που ολοκληρώθηκε στις 23 Οκτωβρίου, προειδοποίησε ότι τα επόμενα πέντε χρόνια το έργο της διασφάλισης της ανάπτυξης της Κίνας με παράλληλη διατήρηση της ασφάλειάς της θα γίνει «πολύ πιο δύσκολο» εν μέσω «σημαντικής αύξησης των αβεβαιοτήτων και των απρόβλεπτων παραγόντων».

Η συνάντηση του κ. Σι με τον πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ μια εβδομάδα αργότερα στη Νότια Κορέα οδήγησε σε μια ασταθή εκεχειρία στον εμπορικό πόλεμο μεταξύ των δύο χωρών. Ωστόσο, σημειώνει σε αναλυτικό θέμα του ο Economist, αυτό δεν θα έχει ανακουφίσει το μεγαλύτερο πονοκέφαλο του Σι: την Αμερική. Η θεραπεία για την αστάθεια του Τραμπ, όπως την βλέπει ο ίδιος, είναι μια εναλλακτική τάξη που θα φέρει τον υπόλοιπο κόσμο πιο κοντά στην τροχιά της Κίνας.

Εδώ μπαίνει η Πρωτοβουλία «Μια Ζώνη, Ένας Δρόμος» (BRI / (Belt and Road Initiative). Πριν από λίγο καιρό, ορισμένοι αναλυτές αναρωτιόνταν αν η Κίνα θα μπορούσε να καταργήσει αυτό το κολοσσιαίο σχέδιο κατασκευής υποδομών, στο οποίο έχουν προσχωρήσει οι περισσότερες από τις 130 περίπου φτωχές ή αναπτυσσόμενες χώρες που είναι γνωστές συλλογικά ως ο παγκόσμιος νότος. Ο Σι ξεκίνησε το σχέδιο το 2013, με στόχο την τόνωση της ανάπτυξης και του εμπορίου μέσω της κατασκευής λιμένων, σιδηροδρόμων, σταθμών παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας κ.λπ. (και την εξασφάλιση μεγάλων συμβολαίων για τις κινεζικές κρατικές εταιρείες, οι οποίες απέσπασαν πολλά από τα συμβόλαια). Σε αυτό το σχέδιο εντάχθηκε και η επένδυση στο λιμάνι του Πειραιά με την Cosco.

Η BRI, πάντως, σύντομα δέχτηκε επικρίσεις ότι καταστρέφει τις χώρες με χρέη και βλάπτει το περιβάλλον. Η Κίνα άρχισε να μειώνει τα δάνεια της. Ωστόσο, παρόλο που η δραστηριότητα της BRI μειώθηκε κατά τη διάρκεια της πανδημίας, έχει ανακάμψει απότομα από το 2023, φτάνοντας σε επίπεδα ρεκόρ. Συμβάλλει επίσης στην τόνωση του εμπορίου μεταξύ της Κίνας και του παγκόσμιου νότου, επεκτείνοντας τις αγορές για τα κινεζικά προϊόντα που οι δασμοί του Τραμπ αποκλείουν από την Αμερική.

Τα εμπορικά στοιχεία Κίνας-ΗΠΑ και ο ρόλος του παγκόσμιου νότου

Ας δούμε πρώτα τα εμπορικά στοιχεία. Η Αμερική εξακολουθεί να είναι ο μεγαλύτερος προορισμός για τις κινεζικές εξαγωγές αγαθών. Ωστόσο, το μερίδιό της στις αποστολές της Κίνας έχει μειωθεί απότομα από την αύξηση των εμπορικών εντάσεων κατά την πρώτη θητεία του Τραμπ ως προέδρου, από σχεδόν 20% τους πρώτους εννέα μήνες του 2018 σε λιγότερο από 12% την ίδια περίοδο φέτος.

Ο παγκόσμιος νότος αναλαμβάνει το κενό. Οι εξαγωγές σε δέκα μέλη της Ένωσης Χωρών Νοτιοανατολικής Ασίας (ASEAN) αυξήθηκαν κατά 15% τον Σεπτέμβριο σε σχέση με τον προηγούμενο χρόνο, όπως και οι εξαγωγές σε χώρες της Λατινικής Αμερικής. Οι εξαγωγές της Κίνας προς την Αφρική αυξήθηκαν κατά σχεδόν 57%. Σύμφωνα με την S&P Global, ο παγκόσμιος νότος απορρόφησε το 44% των εξαγωγών της Κίνας το 2024, από 35% το 2015. Η εταιρεία χρηματοοικονομικών δεδομένων εκτιμά ότι αυτή η ομάδα χωρών αντιπροσωπεύει επίσης περισσότερο από το ήμισυ του παγκόσμιου εμπορικού πλεονάσματος της Κίνας (το μερίδιο της Αμερικής στο πλεόνασμα είναι 36%).

Ποιες είναι όμως οι δραστηριότητες της BRI; Αυτές συχνά περιλαμβάνουν έργα που ενθαρρύνουν το εμπόριο. Ένα κινεζικό εργοστάσιο που έχει κατασκευαστεί σε μια ξένη χώρα, για παράδειγμα, μπορεί να βασίζεται σε εξαρτήματα ή μηχανήματα που αποστέλλονται από την Κίνα. Μπορεί να ευδοκιμήσει στις τοπικές αγορές, ή μερικές φορές ακόμη και στην αμερικανική, κάνοντας τα προϊόντα να φαίνονται ότι προέρχονται από χώρα άλλη από την Κίνα και έτσι να αποφεύγει τους δασμούς που σχετίζονται με την Κίνα.

Το 2023, το πρώτο πλήρες έτος μετά την εγκατάλειψη της μακροχρόνιας πολιτικής «μηδενικού κοροναϊού» από την Κίνα, η συνολική αξία των επενδύσεων και των συμβάσεων κατασκευής της BRI ανήλθε σε 92,4 δισ. δολάρια, σύμφωνα με έκθεση του Κριστόφ Νεντόπιλ του Πανεπιστημίου Griffith της Αυστραλίας σε συνεργασία με το Κέντρο Πράσινης Χρηματοδότησης και Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Fudan στη Σαγκάη (η έκθεση υπολογίζει κάθε κινεζική κρατική ή ιδιωτική επένδυση, καθώς και συμβάσεις κατασκευής, σε χώρες που έχουν ενταχθεί στο πρόγραμμα ως «συμμετοχή» στην BRI — η Κίνα δεν δημοσιεύει επίσημο κατάλογο των έργων της BRI).

Τι καταδεικνύει η νέα μεγάλη αύξηση της συμμετοχής στο BRI

Το ποσό αυτό ήταν ακόμα χαμηλότερο από τα προ-covid επίπεδα, αλλά σηματοδοτούσε μια μεγάλη ανάκαμψη από την περίοδο της πανδημίας (από 74,5 δισ. δολάρια το 2022). Το 2024 και το 2025, η συμμετοχή στο BRI αυξήθηκε κατακόρυφα. Η αύξηση κατά 30% το 2024, σε σχεδόν 122 δισ. δολάρια, ήταν η μεγαλύτερη αύξηση σε ένα μόνο έτος στην ιστορία του προγράμματος. Το πρώτο εξάμηνο του τρέχοντος έτους, το ρεκόρ σπάστηκε ξανά, με συμμετοχή άνω των 123 δισ. δολαρίων, σχεδόν διπλάσια από την αντίστοιχη περίοδο του 2024, σύμφωνα με τους υπολογισμούς του Νεντόπιλ.

Το 2021, ανταποκρινόμενος στις διαδεδομένες επιφυλάξεις σχετικά με την BRI, ο Σι δήλωσε ότι θα στραφεί σε μια νέα «μικρή αλλά όμορφη» προσέγγιση: λιγότερες δαπάνες για υποδομές που καταναλώνουν σκυρόδεμα και περισσότερες δαπάνες για έργα που σχετίζονται με την υγειονομική περίθαλψη, την πράσινη ενέργεια, τις τηλεπικοινωνίες και άλλα. Δεν θα υπάρξουν νέες κινεζικές επενδύσεις στο εξωτερικό στον τομέα της παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας από άνθρακα. Ωστόσο, όπως σημειώνει ο Economist τα τελευταία δύο χρόνια, ορισμένες συμφωνίες της BRI δεν ήταν καθόλου μικρές ή όμορφες.

Από τα 39 δισ. δολάρια της BRI που διατέθηκαν στην Αφρική το πρώτο εξάμηνο του τρέχοντος έτους, μια μόνο συμφωνία αντιπροσώπευε σχεδόν το ήμισυ: μια σύμβαση ύψους 20 δισ. δολαρίων που ανατέθηκε σε μια κινεζική κρατική εταιρεία για την κατασκευή εγκαταστάσεων πετρελαίου και φυσικού αερίου στη Νιγηρία. Από άποψη αξίας, τα ορυκτά καύσιμα κυριαρχούν πλέον στα ενεργειακά έργα που σχετίζονται με την BRI. Ένα άλλο μεγάλο μέρος αφορά κατασκευαστικές συμφωνίες στο Καζακστάν αξίας σχεδόν 20 δισ. δολαρίων που αφορούν την παραγωγή χαλκού και αλουμινίου.

Ωστόσο, αυτές οι συναλλαγές που αφορούν κρατικές εταιρείες κρύβουν μια άλλη, πιο ευπρόσδεκτη τάση: την αύξηση της δραστηριότητας της BRI, που συχνά αφορά μη κρατικές εταιρείες, ακριβώς στον τομέα των επιχειρήσεων που ο Σι υποσχέθηκε να ενθαρρύνει. Πέρυσι, οι επενδύσεις τους στο εξωτερικό σε ηλιακή, αιολική και ενεργειακή παραγωγή από απόβλητα ανήλθαν σε 11,8 δισ. δολάρια. Αυτή η αύξηση κατά 24% έκανε το 2018 το πιο «πράσινο» έτος στην ιστορία της BRI, σύμφωνα με τον κ. Νεντόπιλ. Οι κινεζικές εταιρείες επένδυσαν άλλα 9,7 δισ. δολάρια το πρώτο εξάμηνο του τρέχοντος έτους.

Οι γεωπολιτικοί σκοποί της BRI και πού στοχεύει η Κίνα

Όλα αυτά δεν είναι απλώς ένα κίνητρο για τις κινεζικές εταιρείες που αντιμετωπίζουν αναταραχές από τους δασμούς του Τραμπ. Όπως το βλέπει ο Σι, η BRI αποφέρει και γεωπολιτικά οφέλη. Από το 2013 έχει εμπλέξει περισσότερα από 1,3 τρισ. δολάρια κινεζικών επενδύσεων και συμβάσεων σε 150 χώρες. Η Κίνα ελπίζει ότι αυτά τα χρήματα θα ενθαρρύνουν τις χώρες να την υποστηρίξουν σε πολυεθνικά φόρουμ, ξεκινώντας από τον ΟΗΕ. Για παράδειγμα, περίπου 70 χώρες έχουν ήδη υιοθετήσει τη γλώσσα που προωθεί η Κίνα, η οποία δηλώνει ότι πρέπει να καταβληθούν «όλες οι προσπάθειες» για την επίτευξη της ενοποίησης με την Ταϊβάν — υπονοώντας ότι η χρήση στρατιωτικής δύναμης είναι αποδεκτή. Οι περισσότερες από αυτές τις χώρες έχουν υπογράψει την BRI.

Υπάρχουν επίσης κίνδυνοι για την Κίνα, σημειώνει ο Economist. Ακριβώς όπως οι πλούσιες χώρες ανησυχούν για τη ζημιά που προκαλεί στις βιομηχανίες τους η πλημμύρα φθηνών προϊόντων από την Κίνα, έτσι και τα μέλη του παγκόσμιου νότου έχουν επιφυλάξεις. Πολλές χώρες της BRI βλέπουν το εμπορικό τους έλλειμμα με την Κίνα να διευρύνεται. Οι φωνές του προστατευτισμού γίνονται όλο και πιο δυνατές τόσο στην Αφρική όσο και στη Νοτιοανατολική Ασία. Οι απερίσκεπτες κινεζικές δανειοδοτήσεις των προηγούμενων ετών αφήνουν επίσης ένα πικρό άρωμα. Μια έκθεση του Μαΐου από το Lowy Institute, ένα think tank στο Σίδνεϊ, ανέφερε ότι η Κίνα «μετατράπηκε από πάροχος κεφαλαίων σε καθαρή οικονομική αιμορραγία» για τους προϋπολογισμούς των αναπτυσσόμενων χωρών, καθώς το κόστος εξυπηρέτησης του χρέους για τα έργα της «Μίας Ζώνης, Μίας Οδού» στη δεκαετία του 2010 «υπερβαίνει κατά πολύ τις νέες εκταμιεύσεις δανείων».

Το ινστιτούτο προειδοποίησε ότι αυτές οι αποπληρωμές θα μπορούσαν να σημαίνουν αυξημένη ευπάθεια στο χρέος σε πολλές χώρες, ειδικά στην Αφρική. Βασικές προτεραιότητες δαπανών όπως η υγεία, η εκπαίδευση, η μείωση της φτώχειας και η προσαρμογή στην κλιματική αλλαγή κινδυνεύουν να παραγκωνιστούν.

Ωστόσο, σημειώνει ο Economist, η Κίνα γνωρίζει ότι με αυτές τις χώρες έχει ένα αιχμάλωτο κοινό. Μερικοί μπορεί να διαμαρτύρονται σιωπηλά για τις εμπορικές ανισορροπίες ή το χρέος, αλλά η τεχνολογία και οι κατασκευαστικές δεξιότητες που προσφέρει η Κίνα είναι συχνά δύσκολο να βρεθούν αλλού. Η Κίνα ελπίζει ότι αυτές οι χώρες δεν θα έχουν άλλη επιλογή από το να την υποστηρίξουν στην επιθυμία της να γίνει ο αρχιτέκτονας μιας εναλλακτικής παγκόσμιας τάξης. Όπως έγραψε πρόσφατα ένα περιοδικό του Κομμουνιστικού Κόμματος, η BRI θα συμβάλει στη δημιουργία «ενός νέου παραδείγματος παγκόσμιας διακυβέρνησης». Σε έναν κόσμο που ταλανίζεται από τον Τραμπ, ο Σι εξακολουθεί να βλέπει ευκαιρίες, καταλήγει ο Econimist στο συμπέρασμά του.